Efsane Nedir? Efsane Türünün Özellikleri, Efsane Türleri

Çok eski zamanlardan beri anlatılagelen, kaynağı ya da ilk söyleyeni belli olmayan, doğa olaylarını, kişileri, bir varlığın meydana gelişini anlatan, gerçek dışı unsurları da içeren kısa anlatılara efsane ya da söylence adı verilir.

Efsane (Söylence) Türünün Özellikleri

Efsaneler kuşaktan kuşağa aktarılarak varlığını sürdüren anonim ürünlerdir.
Her efsanenin konusu bir kişi, bir doğa olayı veya bir yerle ilgilidir, kısaca efsane kişi, olay ve yerle ilgili anlatıdır.
Efsanenin temelinde inanç unsuru vardır. Efsaneyi anlatan da dinleyen de efsanenin gerçekleri yansıttığına inanır.
Efsanenin özel bir anlatıcısı yoktur, herkes duyduğu ve bildiği bir efsaneyi anlatabilir.
Kısa anlatılardır, bir ana olayı ve bununla ilgili birkaç motifi içerirler; iç içe geçmiş olaylar, olay zinciri yoktur.
Efsanede anlatılan kişi ya da olay olağanüstü özelliklerle verilir.
Efsaneler, belli biçimsel özellikleri olmayan, konuşma diliyle oluşan kısa halk anlatımlarıdır. Kaynakları geçmiştedir.
Efsanelerde bilinen yerlerden ve zamandan söz edilir.
Efsaneler kulaktan kulağa, kuşaktan kuşağa yayılırken her farklı anlatıcı tarafından değişikliğe uğratılmıştır.
Bu metinler bir bakıma mitlerin modernleşmiş şekilleri olarak ifade edildikleri için bir halkın kutsal ögelerini yansıtırlar.
Efsaneler, diğer halk anlatıları içinde masal ve destanla benzerlik gösteren bir türdür.
Efsanelerde genel olarak insanlara bir ders verme amacı güdülür.

Efsane Türleri

Türk efsanelerini şu şekilde sınıflandırabiliriz:

➢ Dünya’nın yaratılışı ve sonu ile ilgili efsaneler

Evrenin var oluşu
Dünya’nın var oluşu
İnsanın yaratılışı
Diğer canlıların yaratılışı
Dünyanın sonu
Kıyametin kopması

➢ Tarihî efsaneler

Savaşlar, fetihler, istilâlar
Kurulu düzene başkaldırmalar
Üstün kişiler, büyük kahramanlar, bilginler
Tarihî olarak bilinen kahramanların doğaüstü güce sahip varlıklarla yaptıkları mücadeleler

➢ Yer efsaneleri

Köylerin, kasabaların, şehirlerin kuruluşlarına yönelik olanlar
Belli bir dağın, denizin, gölün nasıl oluştuğuna yönelik olanlar
Doğaüstü kişiler ve varlıklarla ilgili efsaneler
Cinler, periler, şeytanlar ve ejderhalarla ilgili olanlar
Büyücü, efsuncu gibi doğaüstü kişileri anlatanlar
Alın yazısıyla ilgili olanlar
Ölüm ve sonrasını anlatanlar
Tekin olmayan yerlerle ilgili olanlar

➢ Dinî Efsaneler

Toplum hayatında önemli rol oynamış kişilerin yaşamları ve ölümleri, öldükten sonra da mezarları, türbeleri üzerine söylenen efsaneler
Ermişlerin hayatları, ölümleri ve türbeleriyle ilgili efsaneler
Ermişlerin yaşarken ya da öldükten sonra da insanlara yardım etmeleri ve keramet göstermelerini konu alan efsaneler
Manevi gücüne inanılan “Hızır”ın dar zamanlarda insanların yardımına koşmasıyla ilgili efsaneler

➢ Aşk Üzerine Efsaneler

Bu efsaneler çoğunlukla gerçeğe dayalıdır.
Aşk konusunun yanı sıra dinî motifler ve kutsal değerlere saygı ögeleri de yer alır.

Efsane ile Diğer Türlerin İlişkisi

1. Efsanelerle – Masal İlişkisi

Efsane, hem anlatıcı hem de dinleyici tarafından gerçek olarak kabul edildiği halde, masal, başından itibaren bir hayal ürünü olarak kabul edilir.
Masalların geçtiği yerler, masal kişileri tamamen gerçek dışıdır, olaylar belirsiz bir zamanda cereyan eder. Oysa efsanelerde var olan yerler, yaşadığı bilinen veya yaşadığına inanılan kişiler yer alır, efsanelerde belli bir zaman dilimi verilir.
Masallar çoğunlukla olağanüstü özellikler taşıyan kişiler ve olaylar üzerine kurulur, efsanelerde de olağanüstü özellikler bulunsa da bunlar gerçekle birlikte örülmüştür.
Efsanelerde gelenek – görenek, dini inançlar gibi yerli ve ulusal motifler kullanırken masallarda bunlardan söz edilmez.
Masalların belli yapı unsurları ve biçimsel özellikleri vardır. Efsanelerin kalıplaşmış bir yapısı yoktur.
Masallar da efsaneler de çok eski zamanlarda oluşmuş, belli bir zamana kadar sözlü olarak varlığını sürdürmüş anonim ürünlerdir.
Her ikisi de anlatı (düzyazı) türüdür.

2. Efsane – Destan İlişkisi

Hem destan hem de efsanede anlatılan olaylar gerçek olarak kabul edilir.
Destanda anlatılan olay, tarihte yaşanmış bir olaydır, bu tarihsel gerçeklik her efsanede yer almaz.
Her ikisinde de yer alan olaylar ortaya çıktıkları zamanın dünyasında geçer.
Destanlar, bir milletin yaşadığı büyük olayları yansıttığı için ulusal bir nitelik taşır, o milletin geçmişini aydınlatır. Efsanelerin böyle bir yönü yoktur. Ayrıca aynı gelenek, görenek ve dinî inançlara sahip toplumlarda benzer efsanelerin var olduğu da bilinmektedir.
Destanlar ölçülü ve uyaklı, manzum (şiir) ürünlerdir. Efsaneler ise şiir ögeleri içermez, düzyazı şeklindedir.
Destanlar çok uzundur, bir destan kalın bir kitap oluşturacak boyutta olabilir, oysa efsaneler çok kısa anlatı türüdür.
Destanların bir anlatıcısı vardır, bunların başında da âşık denen saz ozanları gelir, efsaneleri herkes anlatabilir.
Doğal destanlar efsanelerden çok daha eski verimlerdir.
Her ikisi de sözlü gelenek içinde yaşamış, belli bir tarihte yazıya geçirilmiş anonim ürünlerdir.
Her ikisinde de olağanüstü olaylar ve kişiler yer alır, ancak destandaki olağanüstü unsurlar efsaneden daha fazladır.
Destanda olaylar zinciri vardır, efsaneler tek bir olaya dayanır.
Destanda mitolojik motifler çok kullanılır, efsanelerde bu unsurlar daha az yer alır.

3. Efsanelerle – Halk Hikâyesi İlişkisi

Efsane ve halk hikâyesi arasında fazla bir benzerlik yoktur. İkisi de sözlü gelenek içinde oluşmuş anonim ürünlerdir. Her ikisi de halk diliyle oluşmuş ürünlerdir.
Bazı halk hikâyelerinin ana olayı özetlenerek efsane hâline getirilmiştir, bu tür örnekler bulunmaktadır. Halk hikâyeleri saz ozanları ve meddahlar tarafından anlatılır, efsane her insan tarafından anlatılabilir.
Halk hikâyelerinde çoğunlukla nazım – nesir karışıktır ve halk hikâyeleri uzundur. Efsanelerde şiir unsurları yoktur ve efsaneler kısadır.
Halk hikâyelerinin kalıplaşmış yapı unsurları vardır, efsanelerde belli bir biçimsel yapı yoktur.
Efsaneler bir temel olayı ele alır, birkaç motif içerir. Halk hikâyelerinde ise bir olay örgüsü vardır,
Halk hikâyelerinde çoğunlukla konu aşk ve kahramanlıktır, efsanelerde ise bunların dışında çok farklı konular yer alır.
Her ikisinde de gerçek ve olağanüstü unsurlar iç içe yer alır.
Efsanelerde bir olay anlatımıyla insanlara ders vermek, onları iyiye, güzele ve doğruya yöneltmek amaçlanır; halk hikâyelerinde böyle bir özellik görülmez.
Efsanelerde dinî inanışlar halk hikâyelerine göre daha belirgindir. Efsaneler halkın inançları üzerine kurulmuştur.
Bazı halk hikâyeleri Arap ve İran edebiyatı kaynaklıdır, efsaneler ise yerli ürünlerdir.