edebiyatimiz.com Yeni müfredata uygun ders notları
İLGİLİ YAZILAR
Deneme herhangi bir konuda yazarın kesin sonuçlara varmadan, görüş ve düşüncelerini anlattığı öğretici metin türüdür. Denemelerde yazar, konu seçiminde özgürdür. Aşk, ölüm, sanat, şiir, kadın, yalnızlık, doğa, bilim, fal, şapka, kedi, kısaca her şey denemenin konusu olabilir. Deneme yazarı bilgi vermeyi amaç edinmese de okur deneme yazısından çok şey öğrenebilir. Ancak eğlendirerek öğretmek ve düşündürmek, denemenin en önemli özelliklerinden biridir.
Deneme Türünün Özellikleri
- Denemeler rahat okunabilen düşünce yazılarıdır. Denemeci, yazısını çoğu zaman kendisiyle konuşuyor gibi; renkli, çarpıcı, içten bir anlatımla yazar. Üslupta özgünlük, başarılı bir denemenin belki de ilk koşuludur.
- Denemede, öne sürülen görüş ya da savı doğrulama, kanıtlama gibi kaygılar rol oynamaz. Yazar ne makaledeki gibi nesnel verilere yaslanmak ne de eleştirideki gibi yargılarını örneklemek zorundadır. Denemeci için önemli olan, bilimsel ya da felsefi bilgiyi kişisel yaşantıya dönüştürmektir ki bu da yaratıcılığa bağlı olarak gerçekleşebilir.
- Denemelerde dil, ağırlıklı olarak göndergesel işlevde kullanılır.
- Deneme yazarlığı belli bir alanda uzmanlığı gerekmez; ancak başarılı bir deneme yazabilmek, yazarın sanat, edebiyat, bilim, felsefe gibi birçok alandan yararlanabilecek bir kültürel donanıma; uzun bir yazma deneyimine sahip olmasını gerektirir.
- Denemeler ele aldıkları konulara göre klasik deneme, edebî deneme, felsefî deneme, eleştirel deneme olmak üzere gruplandırılır.
- Denemeler genellikle orta uzunlukta gazete ya da dergi yazısıdır. Bir yazının deneme olup olmadığı çoğu zaman hemen kestirilemez.
- Makale ve fıkradan farklı, olarak deneme, uzun ömürlü bir yazıdır. Özellikle usta işi denemelere sanatsal değer ve kalıcılık niteliği bakımından şiir, roman ya da öykülerin yanında yer verilebilir.
Denemenin Tarihi Gelişimi
Dünya edebiyatında denemenin öncüsü Fransız yazar Montaigne (1533-1592) olarak bilinir. Montaigne tüm denemelerinde kendisinden yola çıkarak bireyi anlatmak istemiş, bu tarzın öncüsü olmuştur. İngiliz yazar Francis Bacon (1561 1626) ise konu alanını kendi kişiliği dışında tutan denemeleriyle ayrı bir tarzın öncülüğünü yapmıştır.
Türk edebiyatında deneme türü 20. yüzyılda özellikle Cumhuriyet Dönemi’nde önem kazanmış; Ahmet Haşim, Nurullah Ataç, Suut Kemal Yetkin, Ahmet Hamdi Tanpınar, Falih Rıfkı Atay, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Sabahattin Eyüboğlu, Salah Birsel, Vedat Günyol, Nermi Uygur, Melih Cevdet Anday, Cemil Meriç, Oktay Akbal bu türdeki yazılarıyla tanınmışlardır.
Deneme ile Diğer Öğretici Metin Türleri Arasındaki Farklar
Bir öğretici metin türü olan denemeler ile diğer metin türler arasında bazı benzerlikler ve farklar vardır. Özellikle fıkra, makale ve sohbet türü ile denemeler karıştırılabilmektedir. Aşağıda denemenin söz konusu üç metin türü ile farklarını sıraladık.
Fıkralarda çoğunlukla geniş kitleyi ilgilendiren günlük olaylar üzerinde durulurken denemelerde her türlü konu üzerinde durulabilir.
Makale yazarı, düşüncesini kanıtlamak zorundadır. Denemede ise böyle bir durum söz konusu değildir.
Denemelerde sohbetlere göre daha ağırbaşlı bir dil kullanılır, sohbetlerde olduğu gibi nükteli bir üslup yoktur. Denemelerde de sohbetlerde de içtenlik ve samimiyet dikkat çeker. Denemelerde yazar kendi kendiyle konuşuyormuş gibi, söyleşilerde ise karşıdakiyle konuşuyormuş gibi bir üslupla yazar.
